Nằm ngay gần bãi tắm Nhật Lệ, hồ nước ngọt Bàu Tró vừa là một thắng cảnh – điểm thăm quan du lịch tại Quảng Bình, vừa là một vùng di tích có giá trị lịch sử to lớn. Đây là vùng di tích nổi tiếng với những di chỉ khảo cổ được chứng minh là nơi sinh sống của người Việt cổ. Và từ mấy năm qua, rất nhiều nhà khảo cổ học đã tìm thấy di chỉ khảo cổ của người Việt xưa để lại.
Bàu Tró là tên một hồ nước ngọt nằm giữa đồi cát ven biển, thuộc phường Hải Thành, thành phố Đồng Hới. Bàu Tró có dạng như một quả bầu hơi eo, cách bờ biển 300 – 450 m. Chiều dài Bàu Tró trung bình là 1070 m, rộng 220 m ở phần Tây Bắc, 100 m ở đoạn gần giữa và 250 m ở phần Đông Nam. Nơi đây, từ ngàn xưa, người nguyên thuỷ đó cư trú quanh hồ. Dấu vết của người xưa đó chìm dần trong cát.
Xoay quanh di chỉ của Bàu Tró đến nay là một đề tài gây nhiều tranh luận chưa ngã ngũ về khoa học và lịch sử. Theo các nhà khảo cổ học thì sau Ba Đồn, đồng bằng ven biển Đồng Hới là đồng bằng duy nhất trong Bắc Trung Bộ được tạo thành trên nền đá gốc bị biển bào mòn và bao phủ bởi trầm tích biển. Chính điều đó đã làm nên những vùng đất trũng hình thành nên những bầu nước ngọt ngay sát biển. Như một sự tiếp biến khéo chọn của tạo hóa cùng với ưu đãi của thiên nhiên về cảnh quan, địa lý và môi trường sống, cư dân tràn xuống đồng bằng. Di chỉ Bàu Tró từ đó được hình thành, là chứng tích lịch sử của một thời kì sơ khai mở cõi, con người vươn xa chinh phục biển làm chủ cuộc sống mà suốt hàng trăm năm qua tốn không biết bao nhiêu giấy mực của các nhà sử học để giải nghĩa cho những hàm ẩn sống động đang nép mình phía sau mặt nước hồ Bàu Tró
Hồ Bàu Tró cũng là một kho tàng truyện kỳ dân gian. Người ta nói Bàu Tró sâu không đáy và thông với Bàu Sen, Trốc Vực ở Lệ Thuỷ. Cạnh Bàu Tró có đền thờ Long Vương, trong đó có hai vỏ lúa bằng hai quả xoài cỡ lớn, tượng trưng cho nghề trồng lúa nước của người xưa ở đây đã đi vào huyền thoại.
Đến Bàu Tró, ngoài việc nếm thử dòng nước ngọt của một hồ cạnh biển, thả bước trong những dài rừng phi la xanh ngát trên vùng cát trắng đến lóa mắt, nghe tiếng chim ríu rít trên cây, tiếng gió xào xạc thổi. Đứng trên đồi cát làng Hải Thành nhìn thấy Bàu Tró và biển chỉ còn một khoảnh khắc nữa là chan hòa vào nhau. Ấy thế mà mạch nước ở đó vẫn cứ trong văn vắt và ngọt mát đến mê hồn. Bàu Tró là nguồn nước ngọt cung cấp nước sinh hoạt, nước nông nghiệp cho toàn bộ vùng Đồng Hới nhiễm mặn. Thuở trước, Bàu Tró thật hoang vu, thật nguyên sơ với một vùng phi lao cổ thụ, với rất nhiều chim chóc, bay nhảy, bơi lặn. Cạnh Bàu Tró có một cái nghè thờ một vỏ lúa bằng gỗ khá to. Có rất nhiều chuyện kể dân gian xung quanh cái bàu kỳ lạ này, trong đó có chuyện cho rằng bàu này ” không đáy” mà thông với một bàu nước ngọt khác: Bàu Sen, cách Đồng Hới ngót 30 km đường đất! Đó là cách lý giải dân gian về khả năng “vô tận” của nguồn nước ngọt nhỏ nhoi, quí hiếm nằm lọt vào giữa ba bề bốn bên là nước mặn.
Từ những chuyện về độ sâu, chiều rộng của hồ từ lâu đã không ai đo được, đến những mạch nước tại hồ khi mùa hè tới, từ những đàn chim thường xuyên bay về cho tới những rặng phi lao được người dân chăm sóc chu đáo, tất cả đều mang trong mình một sự tích từ xa xưa, khiến cho nơi này càng thêm bí ẩn và đầy sự khám phá. Hãy đến và cùng khám phá Hồ Bàu Tró nhé!
